گذری آنارشیستی به نقد ِسوسیالیسم و سرمایه‌داری ِمتأخر

درآمدی بر نقد ِنئوداروینیستی ِسازمان‌دهی ِاقتصادی

داروین را هم بی‌شک باید در رسته‌ی اندیش‌مندانی قرار داد که فربه‌گی ِخطای تعبیر در فهم ِمتعارف از آن‌ها به بزرگی ِاندیشه‌شان می‌ساید – نیچه، فروید، مارکس و خیلی‌های دیگر هم در این رسته اند. ژارگونی که نظم‌های فکری ِپس‌آیند ِاین اندیش‌مندان قرار است به واسطه‌‌اش ایده‌ها را نماینده‌گی کنند، مدخل ِروشن‌گری‌ست بر فهم ِاین خطاهای تفسیری. از کاریکاتوری که نازیست‌ها و عارف‌مسلک‌ها از آموزه‌ی خواست ِقدرت و بازگشت ِجاودان ِنیچه ساخته‌اند گرفته، تا قرآن‌کردن ِمانیفست کمونیست از سوی کسانی که خطی از کاپیتال نخوانده‌اند، بوی ِگندیده‌گی ِمعنای له‌شده زیر ِپای قال به هواست. با این حال، گاهی دقیق‌شدن بر سر ِهمین گندیده‌گی‌هاست که فاش می‌کند چه‌گونه ایده‌‌های بزرگی که اصلاتاً باروَر ِنیروهای شرافت و آزادی اند به‌دست ِروحیه‌هایی که اندیشیدن را با طرف‌داری و تبعیت جابه‌جا گرفته‌اند پژمرده شده و به‌کلی از تأثیر افتاده اند. تعبیری که اکثریت از داروین و نظریه‌ی تحولی دارند هم از این هوای بد بی‌بهره نبوده و نیست؛ هوای گندی که در عرصه‌ی نا-بوده‌ی ترجمه در ایران دوچندان غلیظ‌تر است. از همان نامیدن و برابرآوری‌های ابتدایی گرفته ‌(ترجمه‌ی ِevolution به "تکامل" و صحبت از نظریه‌ی تکاملی، حق ِبقای ِبرتران و گردن ِزرافه) تا جابه‌جایی‌های ظریف‌تری که تنها با مطالعه‌ی جدی ِنوشتارگان ِکلاسیک ِاین عرصه می‌توان به داوری درباره‌ی درست‌و‌نادرستی‌شان نشست.

داروینیسم، در حکم ِ مجموعه‌ای از نظریه‌‌ها و انگاشت‌ها در مورد ِماهیت ِدگرگون‌شدن ِگونه‌های زنده، به هیچ وجه متضمن ِنگاه ِتکاملی نیست. ایده‌ی داروینیسم به زبان ِساده این است که در زمینه‌‌ای که کثرتی از گونه‌ها وجود دارند، در نهایت آن گونه‌ای می‌ماند و بازتولید می‌شود که ویژه‌گی‌ها و کیفیات ِزیستی‌اش او را نسبت به مواجهه با محیط ِخارجی از سایر ِگونه‌ها آماده‌تر ساخته. تنازع برای بقا ترجمه‌ی سخیفی از این داستان است و عرصه‌ی خوردن و خورده‌شدن را تداعی می‌کند  که برای بسیاری طبیعی ِطبیعت است... در فراگرد ِتحول یا فرگشت، آن گونه‌هایی (species) از یک جنس (genus) می‌مانند و تکثیر می‌شوند که آماده‌گی ِبیش‌تری برای انطباق با محیط داشته باشند. محیط اما همواره در حال ِدگرگونی‌ست و گونه‌های یک قسم هم بنا به فراگردی بی‌منطق و کور (مثلاً جهش ِژنتیکی) دگرگون می‌شوند. به هر روی، گونه‌هایی که بقا می‌یابند صرفاً در سازگاری با محیط برتر بوده‌اند، و از آن‌جا که محیط خود همواره دگرگون می‌شود، از این برتری نمی‌توان ایده‌ی پیشرفت را مُراد کرد. داروینیسم ِاجتماعی ِمطرح‌شده از سوی اسپنسر که بسیاری از اقتصاددانان با تکیه بر آن سازوکار ِاقتصاد ِبازار را هم‌خوان با سازوکار ِانتخاب ِطبیعی می‌پندارند، ازاساس متعلق به تعلیم‌گرایی ِلامارکیستی‌ست نه انتخاب‌گرایی ِداروینیستی. داروینیسم ِاجتماعی ِمبتنی به ایده‌های داروین به‌ هیچ روی نمی‌تواند حامل ِمتافیزیک ِلیبرالیسم یا سوسیالیسم (رشد، بهینه‌گی، عدالت، پیشرفت) باشد. داروین اندیشمندتر از این‌ها بود که طبیعت را به بیهوده‌ترین اختراع ِبشری (توهم ِغایت) ضمیمه کند. 

منطق ِسازمان‌دهی، منطقی‌ست که برپایه‌ی آن زمینه‌ی کثرت به نحوی ناطبیعی، مصنوعی (به‌نحوی طراحی‌شده و نه بنا بر فراگردی تحولی) دست‌کاری می‌شود. در نگاهی انتیک‌تر، هر نوعی از مهندسی به‌مثابه‌ی برپاکردن ِسازه‌های معنایی یا مادی‌ که جریان ِخاصی به مبادلات ِآزاد ِنیروها می‌دهند، پدیدآورنده‌ی فراگردهایی‌ست شکل‌دهنده به زمینه‌ای که نفس ِدگرگونی در آن مصنوع و غیرطبیعی است. هر شکلی از سازمان، هر نوعی از نهاد، اگرچه واجد ِسویه‌های تسهیل‌کننده باشد، براساس ِنگرش ِداروینیستی حامل عامل‌هایی‌ست که فراگرد ِفرگشت را از ریخت می‌اندازند.  منطق ِسازمان‌دهی، به هر بهانه‌ای که به پیش کشیده شود (تحقق ِجامعه‌ی بی‌طبقه یا وضع و ثبت ِنهادهای اقتصاد ِبازار) به‌هم‌ریزنده‌ی فراگرد ِطبیعی ِفرگشت است. به این ترتیب، اقتصاد ِآزاد که در آن جریان ِآزاد ِنیروها وجود ِهم‌زمان ِاشکال ِگوناگونی از شکل ِتولید و زنده‌گی را ممکن می‌سازند، تحولی‌ترین شکل ِاقتصادی ست – به این معنا که می‌توان امید داشت که انتخاب ِطبیعی در آن جریان داشته باشد. هیچ صورتی از شکل‌‌یابی‌های اقتصادی ِمدرن اما دربرگیرنده‌ی مناسبات ِکاملاً کاتالاکتیک و آزاد نبوده اند. اقتصاد ِکاتالاکتیک را شاید بتوان تنها در اقتصاد ِساده‌شکل و ابتدایی ِبدویان ِدوره‌ی پلایستوسین (دوره‌ی پیش از کشاورزی) یافت که نیروهای اجتماعی-اقتصادی در فضایی عاری از سوداگری و مالیه، گرد ِاشکال ِساده‌ی اقتصاد ِمعیشتی می‌چرخیدند. با انقلاب ِکشاورزی و ضرورت ِحضور ِسازمان ِتدبیر و مدیریت، ناگزیر شکل‌های خاصی از حیات ِاقتصادی برای تثبیت و رشد ِنظم‌های معینی از تولید و تخصیص برپا شد. با مروری به توسعه‌ی اقتصادها، به‌ویژه از مرکانتیلیسم تا عصر ِحاضر، می‌توان به روشنی امحای ِگونه‌های مختلف ِزیست ِاجتماعی-اقتصادی را، که توسط ِجریان ِنه‌چندان کور ِتوسعه‌ی اقتصادی بسط یافته، شمارش کرد: تضعیف و درنهایت فروپاشی ِنهادهای مرتبط به کاتالاکتیک‌ترین بازار (بازارهای ِمحلی) زیر ِسایه‌ی گسترش ِمبادلات ِسوداگرانه و اقتصاد ِبزرگ‌مقیاس (این نهادها افزون بر کاربست ِاقتصادی‌شان باش‌گاهی برای گردهم‌آیی‌های خودانگیخته‌ی اجتماعات بودند و از این نظر به‌لحاظ ِجامعه‌شناختی واجد ِاهمیت ِبسیار)، قلع‌وقمع ِگونه‌های فرهنگی و سیاسی در تصفیه‌های سوسیالیستی (که البته نوع ِنهفته‌تر ِآن در سرمایه‌داری ِمتأخر به‌دست ِسیستم ِآموزش، رسانه و شرکت‌های بزرگ جریان دارد) و چیزهایی از این دست از هر دو جبهه. تاریخ ِتوسعه‌ی اقتصاد، از دست ِکم هفت‌ قرن ِپیش تا به‌امروز، تاریخ ِاز ریشه‌ کندن  ِگونه‌های طبیعی ِزیستی-اجتماعی زیر ِپرچم ِرشد ِاقتصادی بوده است.

با این همه، با هر چشم‌اندازی هم که به فراگرد ِمصنوع ِتحول ِاقتصادی-اجتماعی نگاه کنیم، وجود ِعوامل ِبسیاری (ازجمله جمعیت و قیدهای طبیعی و محیطی (منابع)، و از همه مهم‌تر طبیعت ِگرگینه‌ی آدمی که از هابز به بعد دیگر به‌مثابه بخشی از خصلت‌های ژنتیک نژاد ِبشر ذاتی فرض می‌شود و به پدیده‌های بدیهی‌انگاشته‌ای همچون "نیاز ِنامتناهی" و "رقابت" پروبال داده است) امکان ِوجود ِفراگرد ِداروینیستی ِمحض را در حیات ِبشری تقریباً ناممکن کرده است. عرصه‌ی حکم‌رانی و نظام ِتدبیر بخش ِجدایی‌ناپذیر ِحیات ِماست و هر آن چیزی که قرار است رخ دهد در وساطت ِاین عرصه و نظام رخ می‌دهد. به عبارت ِساده‌تر، اندیشیدن به امکان‌مندی ِآلترنتیوها در فضایی عاری از نظام ِتدبیر یاوه است. در این میان، داروینیسم می‌تواند حکم ِپاره‌ای از جهان‌نگری ِطبیعت‌گرایانه (و در معنایی واقع‌گرایی ِانتقادی)‌ای را به خود بگیرد که سوبژکتیویته را در جهت ِتفسیر/تغییر ِعرصه‌ی نمادین تجهیز می‌کند. نشاندن ِایده‌ی انتخاب ِطبیعی در زمینه‌ی تفکر ِاجتماعی، نظام ِتدبیر را همواره به چیزی مسأله‌دار، به چیزی که باید در هر لحظه استیضاح شود، بدل می‌کند. سویه‌ی کثرت‌گرایانه‌ی داروینیسم ازاساس در مقابل ِهر سالاری پرسشی طبیعت‌گرایانه را علَم می‌کند؛ این که وجود ِآن سالاری و سیستم تا چه اندازه به بهای ِطرد ِگونه‌های زیستی پاییده است و پیشرفت تا چه حد محصول ِویرانی‌ست. این پُرسمان را، که از یک طرف به میانجی ِفاصله‌گیری از رهیافت‌های ایدئولوژیک  واجد ِ توانش ِریطوریقایی پُرمایه‌ای است، و از سوی دیگر توان ِدربرگیرنده‌گی ِنظری ِبالایی در جذب ِگشتالتی ِارزش‌داوری‌های گوناگون دارد، می‌توان زمینه‌ا‌ی پُربار برای بسط ِتحلیل ِانتقادی ِوضعیت‌ها به شمار آورد. 

افزونه: برای پی‌گیران ِاحتمالی در حوزه‌ی علم اقتصاد، کتاب ِ"داروینیسم و اقتصاد ِفرگشتی" را در این‌جا آپلود کرده‌ام.